Priredio: B. F.
Upravo je izašla iz štampe knjiga Slobodana Vujića „Istorijska vertikala rudarstva na prostoru Srbije“, čije delove ovih dana feljtonski objavljuje „Politika“, a u kojoj posebno mesto zauzima projekat „Majdanpek“. Plan Kneževine Srbije bio je da se u Majdanpeku izgradi centar industrije gvožđa i bakra, po uzoru na evropske industrijske metropole.
Bakar nije bio zapostavljen, naglašava Vujić, ali je centar pažnje zaokupljalo gvožđe, i to zbog vojnih potreba. Radovi u Majdanpeku započeti su maja 1849. pod rukovodstvom Jozefa Abela, rudarskog inženjera.
Sa razvojem rudnika i uvećanjem broja radnika šireno je naselje sa okolnim mestima: Grabovo, Rajkova Reka, Debeli Lug, Čekić. Ruda je otkopavana ručno, a za miniranje je upotrebljavan crni barut. Ruda gvožđa u početku je topljena u niskim pećima visine pet metara, a od 1856. u visokoj peći visine 17 metara. Ta velika peć izgrađena je po uzoru na peći iz Nemačke i Češke, što je predstavljalo značajan tehnološki pomak.
Majdanpečka livnica je od 1851. godine proizvodila uglavnom artiljerijsku municiju, ali je radila i za tržište. Godine 1855. u rad se pušta kupolna peć. Prerada sirovog u kovano gvožđe započeta je oktobra 1850.
Početak otkopavanja rude bakra je vezan za 1849., dok je tri godine kasnije ležiše ove rude podeljeno na severni i južni revir. Topionica bakra otvorena je 1854. i bila je u pogonu do 1857. godine. Sadržaj bakra u rovnoj rudi kretao se između jedan i 7,35 odsto. I, s obzirom da tadašnja Srbije nije imala obučenih radnika, zavisila je od stranaca različitih narodnosti i veroispovesti. Knez Aleksandar Karađorđević verovao je da se kvalifikovani rudari mogu zadržati jedino prelaskom u pravoslavlje. Angažovan je slikar Uroš Knežević da sačini plan pravoslavne crkve koja bi bila privlačna i za inoverce. Knežević je bogomolju projektovao u švajcarskom stilu. Gradnja je započeta 1856. a završena tri godine kasnije (i danas je u centru grada). Za kratko vreme Majdanpek je postao rudarski grad sa stanovništvom mešovite nacionalne strukture (Srbi, Nemci, Austrijanci, Česi, Slovaci, Bugari, Rumuni)…Do danas je taj sastav stanovništva ostao i živi se složno, bez ikakvih trzavica.
Za deset godina izgradnje i rada rudnika i topionice uloženo je 532.700 dukata, ali cilj nije postignut. Država se suočila sa teškim materijalnim izdatkom, pa je trebalo mnogo vremena za oporavak. Rudnik Majdanpek zatvoren je 25. novembra 1858. godine. Za zakup su se najviše interesovali Francuzi i Austrijanci. Pravo su dobili Francuzi – ugovor na 30 godina sklopljen je 5. septembra 1859. Nema pouzdanih podataka o tome kako su radili Francuzi, ali se zna da se nisu proslavili. Nastavljena je, izgleda, stara praksa. Nakon osam godina ugovor sa Francuzima je raskinut, a država ponovo preuzima rudnik koji joj služi za vojnu industriju.
Godine 1868. Englezi preuzimaju posao i započinju naglo raubovanje ležišta i pustošenje šuma. Proterani su 1881. iz opustošenog Majdanpeka. Samo godinu kasnije ugovara se posao sa engleskim rudarskim stručnjakom Džonom Holvejom, koji uvodi efikasniju metodu dobijanja bakra. Iako je trebalo pola veka da koristi rudno bogatstvo tog kraja, Holvej zapada u dužničko ropstvo i zavisnost od bečke kompanije „Chaudor Cie“, koja uz saglasnost naše Vlade 1885. preuzima majdanpečki rudokop i Rudnu Glavu. Nažalost, ništa se nije promenilo – samo je nastavljeno pustošenje celog tog kraja. Koncesija je oduzeta 1900. godine, a osoblje proterano iz Srbije.
Ipak, iza Holveja ostalo je delo za istoriju – parna lokomotiva „Milan“, napravljena 1882. godine za saobraćaj na pruzi Beograd – Niš. Ova lokomotiva danas se čuva u Železničkom muzeju uzanog koloseka u Požegi.
