Zaječar, 2. jun – Odbrambeni sistem Zaječarski bastioni predstavlja jedinstven graditeljski poduhvat na teritoriji Srbije. Ostaci utvrđenja oko grada na Timoku i danas izazivaju interesovanje i divljenje retkih posetilaca, kao i lokalna sporenja u vezi s njihovim opstankom, upotrebom i daljom sudbinom.
„Zaječarski bastioni” naziv je knjige autora Nikole Milutinovića, Bore Dimitrijevića i Velibora Todorova.
– Ovo je prvo veće i jedno od kapitalnijih dela izdato u poslednjih 15 godina, a koje govori o utvrđenjima koja su izgrađena na kraju 19. veka i predstavljaju kulturnu baštinu Zaječara – navodi direktor Istorijskog arhiva „Timočka Krajina” u Zaječaru i jedan od autora, Velibor Todorov.
Pod velom tajne
Proces izgradnje utvrđenja odvijao se pod okriljem vojske Kraljevine Srbije i njenog vojnog ministarstva. Pred autorima knjige bio je veliki posao s obzirom na to da je sve bilo pod velom tajne. Iako su dokumenta Istorijskog arhiva u Zaječaru pružila određene značajne uvide, istraživanje je moralo biti obavljeno i u Vojnom arhivu u Beogradu i u Državnom arhivu Srbije.
Tu je i deo odgovora zašto Zavod za zaštitu spomenika kulture u Nišu nije sproveo nikakve mere zaštite za prstenasti sistem bastiona oko Zaječara – radilo se o vojnim objektima. Ni u lokalnoj zajednici nije postojala svest da se ipak radi o kulturnom dobru koje treba zaštititi, saglasni su autori knjige posvećene biseru srpske vojne arhitekture.
Zapravo tek kada je Republička direkcija za imovinu 2016. godine oglasila da prodaje „Kravarnik”, po ceni od 18.788 evra, došlo je do reakcije jednog dela javnosti u Zaječaru. Planinarsko društvo „Dragan Radosavljević” iz Zaječara na ulaznoj kapiji svakog bastiona postavilo je ilustrativni pano s osnovnim podacima, organizovalo je i akciju čišćenja i uređenja bastiona, najviše onih na brdu Kraljevica, tu je održano i nekoliko koncerata. Nakon svega toga nastupilo je zatišje.
Bastion, međutim, nije promenio vlasnika zato što nije bilo zainteresovanih.
Uklopljen u prirodno okruženje krajolika u istočnoj Srbiji (Timočka Krajina), fortifikacioni sistem kom je pridavana velika važnost u odbrani zemlje na istoku ostao je tajna za mnoge. Bastioni čak nisu na listi mesta koje treba neizostavno posetiti u Zaječaru. Na listi su Narodni muzej, Radulbegovog konaka, arheološko nalazište Feliks Romulijana… Blizu je i brdo Kraljevica, izletište i spomen-park šume, ali bastioni nisu među predlozima za obilazak.
Na Kraljevici su dva – Istočni, posvećen Tanasku Rajiću, a Zapadni, građen za vreme vladavine Aleksandra Obrenovića, nazvan u čast tadašnjeg srpskog vladara, jedini u funkciji pošto ga koristi IPS klub „Zaječar” za vežbanje praktičnog streljaštva, kao i Timočki garnizon za određene aktivnosti.
Gradnja bastiona, jedinstvenog odbrambenog sistema na istočnoj granici Srbije, počela je 24. jula 1862. godine. U javnosti se za ovaj sistem odomaćio izraz Zaječarski bastioni, dok se u vojnoj terminologiji oni označavaju kao Zaječarski utvrđeni logor.
Osam utvrđenja nazive je dobilo po uzvišenjima na kojima su podignuti: Kravarnik, Koilova čuka, Srednji vrh, Plandište, Zabela, Parajankula, Istočna Kraljevica i Zapadna Kraljevica i njima je pridodato i deveto – Osmanov šanac na Bačištu, koji je drugačijeg oblika u odnosu na ostale.
Ceo fortifikacioni sistem od devet utvrđenja završen je do početka balkanskih ratova 1912/1913. godine.
Objekti sličnog karaktera, ali znatno manji, nalaze se u Nišu, Pirotu i Babušnici. Sistem je izgrađen za odbranu jugoistočne granice Srbije u 19. veku, kao i zaštite teritorije od Osmanlijske imperije, a potom i Bugarske, nakon rata koji je vođen 1885. godine.
Objekti su bili građeni od kamena, često višespratni, i imali kazamate za smeštaj i odbranu od bombardovanja i položaje za dejstvovanje artiljerije i pešadije. Raspoređeni su tako da čine prsten oko grada, praveći bedem koji je služio u vojnim bitkama i odbranama grada.
Tokom Drugog balkanskog rata 1913. godine svi bastioni oko Zaječara bili su povezani međusobno telefonskim vezama.
Na pojavu ovakvih utvrđenja u 19. veku uticao je povećan domet artiljerije.
Ostala gotovo netaknuta
Ratne operacije tokom balkanskih ratova i Prvog i Drugog svetskog rata zaobišle su ova utvrđenja, što je doprinelo da ostanu gotovo netaknuta.
Nakon Drugog svetskog rata Jugoslovenska narodna armija povremeno je koristila ove objekte za obuku vojnika.
Prilikom obilaska ovih utvrđenja stiče se utisak da su u relativno dobrom stanju. Evidentna su pojedina oštećenja, ali s druge strane zapanjuje i njihova očuvanost. Sva utvrđenja su gotovo iste površine, višeugaonog su oblika, ali se raspored utvrđenja i detalji u arhitekturi razlikuju od utvrđenja do utvrđenja.
Prvo što privuče pažnju jeste način gradnje kamenim blokovima višeugaonih oblika, pojedini detalji i kolorit. Na izgradnji su pored vojske učestvovali i zvezdanski zidari i klesari koji su koristili sivoplavičasti andenzit i zelenkasti dacit iz kamenoloma oko naselja Zvezdan, koje se nalazi zapadno od Zaječara.
Mesto pogibije 1.256 crvenoarmejaca
Zaječarski bastioni su poslednji put bili upotrebljeni kao odbrambeni fortifikacioni sistem tokom borbe za oslobođenje grada u Drugom svetskom ratu, septembra i oktobra 1944. Svoju posebnu i mirnodopsku upotrebu imali su krajem juna 1962. godine. Tada su prikupljeni posmrtni ostaci boraca Crvene armije koji su stradali u borbama za oslobođenje istočne Srbije 1944. godine.
Nakon višemesečne ekshumacije posmrtni ostaci ukupno 1.256 boraca, podoficira i oficira sovjetske Crvene armije preneti su u bastion Istočna Kraljevica, a odatle u kriptu monumentalnog spomen-obeležja na ulazu u zaječarsko groblje.
Naši branici
Sama reč bastion kod nas je stigla iz francuskog jezika, ali su je Francuzi verovatno preuzeli iz staroitalijanskog, čija je reč bastire (graditi) povukla korene od staronemačke besten (krpiti). Naša reč bila bi branik, jer ona najbolje odražava suštinu ove fortifikacije i njenu namenu. Prvi bastioni počeli su da se grade u italijanskoj provinciji Toskani.
Izvor: Politika
