Bor, 20. novembar – Brestovačka banja, smeštena u Crnorečkom okrugu ispod Crnog vrha, u blizini Zaječara i Bora, postala je jedna od najpopularnijih banja u Srbiji sredinom devetnaestog veka. Poznati topli izvori lekovite mineralne vode, „koja je do sada mnogobrojnom svetu bila vidarica“, načinili su veoma rano od Brestovačke banje lečilište na glasu. Diplomatski značaj Crnorečkog okruga u vreme stasavanja kneževine bitno je odredio dalji razvoj Brestovačke banje. Nakon četvorodnevne posete u avgustu 1834. , knez Miloš je izdao nalog da se ispitaju potencijali Brestovačke banje. Prva ispitivanja ovog klimatskog i balneološkog mesta i njenih izvora sproveo je dr Karlo Pacek, dvorski lekar kneza Miloša.
Dobijenim laboratorijskim analizama iz Beča potvrđen je visok nivo upotrebljivosti voda ove
banje u tretmanu različitih oboljenja, što je 1837. direktno uslovilo izgradnju letnje vladarske rezidencije u vidu konaka s hamamom, čime je Brestovačka banja zadobila status dvorske banje. Godinu dana kasnije, baron Sigmund fon Herder, glasovito ime mineralogije, geologije i rudarstva, na poziv kneza Miloša Obrenovića sproveo je detaljna ispitivanja rudnih i mineralnih potencijala kneže vine, izradivši ujedno hemijske i kvalitativne analize izvorišta mineralnih voda s preporukama za njihovo korišćenje. Izvod Herderovog putopisnog dnevnika Rudarsko putovanje po Srbiji s rezultatima ispitivanja osamnaest lokacija, među kojima je bila i Brestovačka banja, pojavio se u našoj sredini preveden na srpski jezik 1845.godine.
U zapisu o naselju na ušću Crnovrške reke i potoka Pujice Herder ističe u prvi plan povoljan geografski položaj i njegovo vulkansko poreklo na prostoru eruptivnog masiva, koje je uslovilo blagotvornost i lekovitost termomineralnih izvora Brestovačke banje. Prema tim podacima, banja je imala pet izvora bogatog i raznovrstnog hemijskog sastava i visokih termičkih vrednosti od 35 do 39,5 °C. Baron ističe lekovitost ove vode kako zbog njene temperature, tako i zbog „množine u njoj rastvorenih lekovitih soli”, upozoravajući istovremeno na nužnost organizovanog uređenja, izgradnju infrastrukturnih i sanitarnih objekata, čime bi se stvorili higijenski uslovi za njeno bezbedno korišćenje.
U vreme kad se u srpskoj sredini pojavio prevod Herderove studije, knez Aleksandar je već pokazivao živo interesovanje za razvoj klimatskih i balneoloških lečilišta, pa su sredstva za njihovo uređenje i poboljšanje postala redovna stavka u budžetu. Godine 1849. dr Emerih Lindenmajer, načelnik saniteta, i arh. Jan Nevole, glavni državni inženjer, uputili su se u komisijski obilazak Brestovačke banje sa zadatkom da izvrše pregled državnih građevina i predlože mere za njihovo poboljšanje. Na osnovu njihovih detaljnih izveštaja usledila je obnova starog kupatila, a potom i planovi za zaštitu izvora, kao i uređenje i proširenje banjskih imanja. Do 1856. dr Lindenmajer je utemeljio standarde u lečenju vodama
Brestovačke banje i medicinske mere koje su bile sprovođene uz obavezan lekarski nadzor, po čemu je ova banja prednjačila u odnosu na ostale banje u Srbiji.
Knez Aleksandar Karađorđević je s velikom pažnjom pratio rezultate ovih istraživanja, razumevajući veliku važnost i ulogu Brestovačke banje u telesnom okrepljenju i ozdravljenju populusa. Dodatno, njena teška pristupačnost, na bezbednoj distanci od oligarhijskih ograničenja, kao i vrletna priroda pružale su knezu velike mogućnosti i alibi za željene oblike reprezentatinih ponašanja, koji bi mu izvan tog konteksta zasigurno bili osporeni. Stoga je knez Aleksandar do 1856. u Brestovačku banju uložio ozbiljan kapital i izgradio sebi letnji rezidencijalni kompleks, koji je, pored dvorca, podrazumevao i niz drugih objekata poput kupatila s oligotermalnom vodom, ađutantske konake, kuhinju, štalu, vidikovac i kultivisane parkove. Upravo tamo, pored dinastičkog uporišta i rodnog mesta Topole, knez Aleksandar najradije je provodio svoje slobodno vreme i letnje dane.
Samo putovanje u Brestovačku banju bilo je organizovano u mnogoljudnoj formaciji od dve stotine konjanika kao svojevrsni teatralni performans u službi plasmana majestatične slike maskuloznog, viteškog vladara. Da su ovakva putovanja predstavljala uspešan akt samoreprezentacije i demonstracije moći, svedoče nam reči M. Đ. Milićevića: „Karađorđević, sa svojom velikom pratnjom od 100-200 katana, prolazeći kroz mesta ta, činio je da gora odjekuje, da se gorštaci čude, da se raduju i da se koriste.“
Veština jahanja, osim što je ukazivala na telesnu krepkost, zdrav i bodar duh, pripadala je obavezujućim obrascima ponašanja vladara. Lakoća kontrole i zauzdavanja moćne životinje upućivala je na ideju moći. Čitav banjski kompleks okruživao je zeleni pojas banjske šume, koja se prostirala na preko devedeset hektara, a okolni pojas činilo je prostrano prvorazredno lovište bogato staništem lisica i druge divljači. Bukolika atmsofera pitoresknog pejzaža uklapala se u romantičnu predstavu prirode, koja je bila sastavni deo sentimentalizma svojstvenog građanskoj kulturi sredine devetnaestog veka.
Učešće u lovu predstavljalo je plemenitu aktivnost muškog roda i od davnina bivalo sastavni deo razonode plemstva, čime su isticani herojski kvaliteti, viteštvo i ratnička spremnost vladara u miru, ali i luksuz dokoličarenja kao važan element istaknutog statusa ličnosti.
Dvorac kneza Aleksandra Karađorđevića izgrađen je 1856. Ovo jednospratno zdanje, iako nevelikih dimenzija, predstavljalo je za svoje vreme najmoderniji banjski objekat. Za poziciju letnje rezidencije izabrano je dominirajuće uzvišenje, bogato ozelenjena padina brdovitog terena u neposrednoj blizini konaka i hamama kneza Miloša. Atraktivna položajna vrednost i promišljeno formiranje zdanja koje nadvisuje okolinu, uz privilegovanu izdvojenost masivnom kapijom i ogradom, jasno ukazuju na kneževu potrebu za vizualizacijom željenog dominantnog položaja u društvu. Primetna težnja ka organskoj vezi građevine i prirodnog okruženja izvedena je iz aktuelizovane tradicije suburbanih vila
i odaje utisak jedne idealizovane bukolike atmofere. Upotreba arhitektonskog
vokabulara, koji se dovodio u vezu sa savremenim evropskim tokovima, i atraktivna vertikalna silueta isticale su sliku o knezu kao nosiocu ukusa, čime se potvrđivao knežev status građanina aristokrate, vladara istančanog ukusa i nepogrešivog izbora.
Osnova građevine je kompaktna, pravougaona, s vestibilom u čijoj se osovini razvija monumentalno jednokrako stepenište od kamena koje vodi na sprat. Prizemni deo je zidan kamenom, dok su debeli zidovi sprata u opeci. U prizemlju su smeštene dve prostorije, dok su se na spratu nalazili salon s balkonom, tremom prema dvorištu, i četiri po uglovima ravnomerno raspoređene sobe. Opaža se da, uprkos stvaralačkim ograničenjima klasicistički geometriziranog kubusa tela zdanja i skromnim arhitektonskim aplikacijama fasadnog plašta, građevina ostavlja dobar utisak odlično odabranom pozicijom i veštom poveznašću s nemirnom linijom pada terena, što doprinosi primetnoj dinamičkoj impresiji i
sveukupnoj živosti.
Eksponirani motiv čini vertikalama pilastera naglašeni balkon s ogradama od kovanog gvožđa. U skladu s konceptom vladarske ideologije, balkon je nosio atraktivnu fenomenološku dimenziju stanja lebdenja i strahopoštujućeg divljenja, te postaje neizbežni sastavni element reprezentativnih spratnih zdanja, zamenjujući viševekovnu dominaciju doksata.
Urbani preobražaj Brestovačke banje doprineo je njenoj velikoj popularizaciji, koja je rapidno rasla tokom boravaka kneza Aleksandra u njoj. Iskazani modeli ponašanja vladara i građanstva ozbiljno su alarmirali Savet. Privatno vlasništvo, patronstvo nad objektima od javnog značaja, reprezantativno pojavljivanje sa svitom, prisnost s podanicima i praktikovanje ritualnih praksi karakterističnih za manifestaciju vladarske moći ukazivali su da je ulaganje kneza Aleksandra u preoblikovanje Brestovačke banje bio svestan politički motivisan čin. Ideja je bila jasna da se prostor na periferiji uticaja ustavobraniteljskih ograničenja uvede u sferu političke javnosti i prestižni prostor reprezentacije s gotovo opipljivim manifestom kneževog vladarskog identiteta i dinastičke propagande Karađorđevića. Reakcija Saveta bila je munjevita, te je pokušaj stvaranja manifestacionog
prostora moći bio osujećen brzo prinudom da se knez Aleksandar odrekne vlasništva nad svim izgrađenim zdanjima u Brestovačkoj banji u korist države.
Mada neuspešan, ovaj eksperiment ostavio je trajni trag na uređenju Brestovačke banje, koji je i danas vidljiv. Dolasci i boravci vladara podrazumevali su pozitivnu transformaciju prostora, unapređivanje dostupnosti banjskog lečilišta, zaštitu prirodnih resursa, strateško uobličavanje okruženja, transformaciju postojećih struktura uz inkorporiranje savremenih stilskih tokova banjskog graditeljstva, modernizaciju rehabilitacionih postrojenja i podizanje svesti o važnosti zdravlja i nege tela među građanima. Brestovačka banja bila je postavljena u centar pažnje elitnog sloja društva, postajući njegovo omiljeno mesto uživanja, sloja koji je diktirao odgovorne obrasce ponašanja kad je reč o upotrebi i potrošnji njenih izvora. Opisani istorijski model osvetljava i aktuelizuje važnost ideje da je čista i zdrava sredina bila i ostala bitna odrednica prilikom odabira odmorišne destinacije.
Brestovačka banja i njeno formiranje mogu poslužiti kao podsticajna istorijska smernica za razvoj i korišćenje prirodnih posebnosti i kulturno-ekonomskih potencijala banjskog graditeljstva sa stanovišta zaštite kulturnog i prirodnog nasleđa i održivog razvoja banjskog turizma.
Izvor: Kulturno nasleđe i društvo „IX konferencija – zbornik radova“
Autor: Tijana Borić, Beograd, 2012. godina